Ẩn dụ “hang động”/Trong “Quầy rượu…”/Triết lý “vô ngôn”

Chu Mộng Long – Cặp phạm trù Thực và Ảo, Hữu và Vô luôn là vấn đề phức tạp nhất của triết – mỹ học, bởi từ lâu hai con mắt của loài người chỉ biết nhìn về một phía định hướng cho một lối tư duy. Người Hy Lạp từng tạc tượng Plato chỉ tay lên trời, Aristotle chỉ tay xuống đất biểu thị 2 cái nhìn đối lập trên hành trình đi tìm sự thật của cái đẹp. Từ đó các diễn ngôn về cái đẹp bị rẽ ra thành các hướng khác biệt trong các cuộc tranh chấp hơn thua của trò chơi trí tuệ.

Trong cuộc tranh chấp ấy, người ta quên mất rằng, cặp Plato – Aristotle chỉ là 2 nửa của sự thật. Một thế giới lí tưởng phải là một thế giới hòa điệu của những khác biệt, điều mà Heraclite đã từng tiên tri bằng phép biện chứng về vẻ đẹp tự nhiên và vẻ đẹp tinh thần: cái kì diệu của tạo hóa là sự kết hợp hài hòa của những khác biệt và tài năng của nghệ sĩ là kết hợp khéo léo những khác biệt lại với nhau thành một chỉnh thể hài hòa.

Một bản nhạc hay phải là sự tương tác, điều chỉnh lẫn nhau giữa những âm khác biệt để tạo nên tiếng vang âm nhạc. Vai trò điều chỉnh ấy, theo âm nhạc học, chính là chủ âm (tonic), nhân tố hòa giải những xung đột theo chiều hướng phát triển. Sự xuất hiện những “âm bất trị”, đối kháng, trước hết là do nhân tố chủ âm mất hết quyền uy, tiền hậu bất nhất trong quá trình điều hành của nó.

Bạn đang đọc: Ẩn dụ “hang động”/Trong “Quầy rượu…”/Triết lý “vô ngôn”

Nghệ thuật quá khứ đã làm được điều này, nhưng cách phối âm, phối màu của nó vẫn cứ đơn nhất một chiều theo chiêu thức hòa điệu lý tưởng, loại trừ thẳng thừng những âm bất trị ra ngoài mạng lưới hệ thống .
Phải đợi đến Picasso mới thực sự phá vỡ sự đơn nhất bằng cái nhìn nhiều hướng qua những tác phẩm lập thể nổi tiếng chứng tỏ cho sự hòa điệu của những xung đột tưởng chừng không hề hòa điệu .
Khác là lí do của sống sót, cả vi mô lẫn vĩ mô. Không có sự sống sót đơn nhất, hoặc ảo hoặc thực, hoặc hữu hoặc vô mà có khi ảo thành thực, hữu thành vô và ngược lại. Nhất nguyên luận chỉ là sự ngụy biện của một mạng lưới hệ thống giả tạo, 50% của thực sự được chứng tỏ bằng thứ tri thức bổ củi dưới sức mạnh cơ bắp của quyền lực tối cao để giành thế ưu thắng trong từng tiến trình lịch sử dân tộc. Và thế là lịch sử dân tộc cứ bị hoạt động chệch hướng, cong vênh đến mức quá ngưỡng buộc phải kiểm soát và điều chỉnh lại sau những nhầm lẫn khổ đau .
Không phải ngẫu nhiên mà Leonard Shlain đem nối kết nghệ thuật và thẩm mỹ và vật lí để tạo nên một cuộc đối thoại và tương tác không ngừng giữa hai kiểu nhận thức độc lạ, và sau cuối, rất thiết yếu, phải quy về một mối trong game show trí tuệ vô tận của quả đât ( * ) .
Thế giới văn minh, tân tiến thực sự phải là quốc tế hòa điệu của những độc lạ để đời sống là bản hòa âm sôi động, phong phú. Giá như chính trị gia biết tự phế bỏ võ thuật của cơ bắp để tìm ra giải pháp hòa điệu của những độc lạ theo cách của nghệ sĩ thì đời sống bớt nặng nề, stress hơn nhiều .
Đối thoại để tìm ra trong sự độc lạ có tiếng nói chung chính là chiêu thức khôn ngoan của kỉ nguyên văn minh. Thi học, âm nhạc học gọi là thực thi nguyên lí tương tự của những dị biệt .
Chụp mũ, khiêu khích, trấn áp chỉ tạo ra sự chia rẽ, đối kháng, tất yếu đấm đá bạo lực phát sinh đẩy quốc tế vào thực trạng hỗn loạn. Và cái mạng lưới hệ thống đơn nhất đang sống sót ấy tưởng như đang chiếm hữu một cỗ máy khổng lồ phát ra âm thanh ầm ĩ ép chế mọi âm thanh khác, nhưng thực ra chỉ là một tập hợp giả tạo của một dàn nhạc gồm những âm thanh giống nhau, nó chỉ phát ra nhất thời và hậu quả là sự phân rã thành một mớ rời rạc và tự tan biến vào hư vô mà không để lại chút dư vang nào .
Bạo lực chỉ hoàn toàn có thể bị trả giá bằng đấm đá bạo lực. Và quả đât đã nhiều lần phải đào huyệt chôn thứ đấm đá bạo lực ấy vào trong nấm mồ của sự quên béng đau khổ .
Hữu thành Vô, Thực thành Ảo là vì vậy. Trong khi sự im re – vô ngôn không có nghĩa là không. Lưu thủy vô thanh vạn cổ cầm ( câu thơ này hình như là của cụ Hồ đấy ) – một thứ lời nói đang bí mật cuộn chảy trong hàng triệu trái tim có sức mạnh hơn mọi lời nói ầm ĩ được tương hỗ bằng những dàn âm thanh và mạng điện tử .
Chỉ gương đôi mắt nhìn thấy cái Hữu mà tưởng Thực thì cái Thực ấy còn Ảo hơn cả Ảo và rơi vào hoang tưởng hơn cả hoang tưởng. Người quản lý bản hợp xướng của thời đại phải thấy cái Hữu trong cái Vô này may ra mới cứu vãn được tình thế có rủi ro tiềm ẩn hỗn loạn trước xu thế tự do hoang dã, hỗn mang .
Chu Mộng Long trình làng từng phần bài viết của tác giả Nguyễn Thanh Hải về triết lí vô ngôn của nghệ thuật và thẩm mỹ. Bài viết bộc lộ quan điểm riêng của tác giả trên nền những tri thức tác giả thâu lượm được, tất yếu không trọn vẹn đồng quan điểm với Chu Mộng Long ( vì chẳng có sự hô ứng nào trong lời trình làng kiểu này ) nhưng đáng để suy ngẫm. Do bài viết chưa chú nguồn và khá trừu tượng nên Chu Mộng Long phải hiệu đính, minh họa và chú nguồn 1 số ít chỗ theo nguồn tri thức mà mình biết .
— — — — — — — — — — —

Tóm Tắt

Ẩn dụ “ hang động ” / Trong “ Quầy rượu … ” / Triết lý “ vô ngôn ”

( Phần 1 )
Nguyễn Thanh Hải

Với Plato, thế giới sự vật cảm tính – Nhà Phật gọi “pháp hữu vi” – chỉ là những hình ảnh lý tưởng của nguyên mẫu Ý niệm in lên vật chất, còn Nhà Phật giải thích nguyên nhân do con người vô minh mà nó biểu hiện ra… Tất cả là nhiễu loạn, rất nhiễu loạn. Khắc phục tính chất nhiễu loạn này trở thành mối quan tâm đầu tiên của con người để ta có thể biết được điều gì đúng mà sống sao cho đúng với bổn phận làm người. Leonardo đề xuất chủ trương cần phải xây dựng một khoa học phê bình nghệ thuật!

Trong một ẩn dụ hang động nổi tiếng, Plato với thủ pháp ngoại suy đã ví con người ngắm nhìn thế giới như những tù nhân bị xích chặt vào một vách thấp trong một cái hang. Và cái mà con người nhìn thấy chỉ là cái bóng của chính mình cùng những hình ảnh nhập nhòa méo mó của đoàn người tự do nào đó cùng các hành động sinh sống của họ hắt lên vách hang bởi đống lửa phía sau lưng lũ người Promethe kia! Cơ quan tri giác của chúng ta không còn cách nào hơn, vì mỗi lần ta cố nhoài người ra sau là mỗi lần chiếc nêm Hephaestus lại thít ta vào những hình ảnh chập chờn ta thấy kia là thực. Cogito, ergo sum đã cố kéo con người ra khỏi những ám ảnh bởi chủ nghĩa giáo điều đồng thời với việc phê phán niềm tin ngây thơ vào các dữ kiện trực tiếp, thì lại vẫn còn “dùng dằng”: về phương diện luân lý, đôi khi cũng nên tuân theo những ý nghĩ mà ta biết là không chắc chắn (?!). Nhưng thôi, cũng không hẳn là tiêu cực hoàn toàn khi René Descartes lại căn dặn kỹ càng: đó là về phương diện luân lý còn như nếu là đi tìm kiếm chân lý thì phải làm ngược lại (!)

Thế giới Ý niệm của Plato tồn tại dưới 4 dạng 1) Ý niệm tối cao được nhận thức bởi tri giác trí tuệ; 2) Đối tượng của nhận thức toán học; 3) Các sự vật cảm tính – đối tượng của những kiến giải (Kant gọi là thế giới hiện tượng) và, 4) Những hình ảnh thể hiện các sự vật cảm tính do con người tạo ra từ những vật tự nhiên (chẳng hạn những chiếc bình gốm).

Cái được tạo ra mà đỉnh điểm là nghệ thuật và thẩm mỹ. Plato, rồi đến Aristotle, coi thẩm mỹ và nghệ thuật như thể sự bắt chước ( mimésis ) : bắt chước con nhện mà con người đan được lưới, dệt được vải ; bắt chước con yến mà con người làm được nhà ; bắt chước sơn ca con người biết hát ca, con thiên nga và họa mi mà con người biết múa … Thần thoại Hy Lạp quy hết vào vai trò của Promethe – một hình tượng tự do phát minh sáng tạo của con người mà Marx rất yêu quý .

Thế giới các sự vật cảm biết thường biến, luôn sinh ra và mất đi, nên không chân thực và vì thế mà con người không thể kiểm soát, trừ nghệ thuật do nó sớm có lý luận phê bình. Thế giới này chỉ là sự bắt chước, mô phỏng, với Plato là những bản sao chỉ luôn hướng tới chứ không thể đồng nhất được với mô thức (bản chính): ý niệm cái thiện phổ biến có trật tự là bản chất đích thực của thế giới trần tục tinh khiết; con số là một dạng bản chất độc lập, là trung gian giữa ý niệm và các sự vật mà thông qua các quan hệ tỷ lệ toán học, ý niệm sẽ in hình của nó lên vật chất, như ấn chiếc nhẫn lên cục sáp, tạo nên thế giới các sự vật cảm tính… Cho nên tồn tại không phải là cái gì đó duy nhất mà là tổng thể của nhiều yếu tố.

Xem thêm: Hướng Dẫn Cách Bắt Pokemon Cp Cao Kết Quả Và Tiết Kiệm Nhất, Cách Bắt Pokemon Cp Cao

Con người ngắm nhìn quốc tế mà cứ vội tưởng là đã chớp lấy được quốc tế. Nó “ vô minh ” là chỗ này : quốc tế thường biến mà lại khư khư những “ mê kiến ” nên mới dẫn đến “ mẹ hát con khen hay ” ( ? ! ). Cái mà con người tưởng là thấy thì thực ra chỉ là những chiếc bóng in lên vách hang động của “ đoàn người ngựa ” kéo qua cửa hang được ánh sáng dọi vào. Đáng lẽ phải tìm đến ngọn nguồn của quốc tế : Ý niệm, thì người ta lại có vẻ như bằng lòng với những hình bóng hời hợt, phù du .

Nếu ta nhìn vào sự vật chỉ bằng… một con mắt, thì tất cả chúng ta sẽ cảm được như nhau hai chiều vectơ của không gian. Tuy nhiên, nếu biết nhờ đến sự tiếp sức của “con mắt còn lại” (chữ của Trịnh Công Sơn) não ta sẽ được cung cấp thông tin từ một góc nhìn khác. Các thông tin từ hai góc nhìn này sẽ chồng lấn lên nhau để tạo ra ở phần vỏ não thị giác một chiều rất sâu, mà một tay vỗ không kêu được là như vậy đấy!

Trong bức tranh “ Quầy rượu ở Rạp Folies-Bergère ” ( 1882 ), theo diễn giải của Leonard Shlain ( * * ), Édouard Manet đã báo hiệu cho một sự Open hiện tượng kỳ lạ vốn bị ngộ nhận trước một phần tư thế kỷ được thuyết tương đối hẹp “ sửa sai ”, thậm chí còn trước ý tưởng của Niels Bohr cả gần ½ thế kỷ ( ! ) .
Edouard_Manet_004 Chúng ta sẽ nhìn thấy một cô ship hàng trẻ. Đẹp ! Với khuôn mặt không hề biểu lộ một chút ít xúc cảm gì trước một tấm gương rất lớn phản chiếu lại cái quốc tế đang ồn ào ở rạp Folies-Bergère. Một khoảng trống sâu và hình như là rất sâu như một khung hành lang cửa số mở ra của thiên hà đang giãn ra rất xa … Phản ánh trong đó là một đám đông, có lẽ rằng là rất đông, đông lắm …, đông đến mức những hình ảnh cứ nhạt nhòa và càng nhạt nhòa theo khoảng cách hút xa … Bức tranh thông tin chẳng có số lượng giới hạn nào phía sau của cái rạp Folines … Một “ đường chân trời ” gồm có những hình người lẫn lộn trong một khoảng trống lờ mờ đến mơ hồ bất tận, gây nên một cảm xúc choáng ngợp … Một chùm đèn, và rồi những đốm sáng nhấp nhánh cùng những khối cầu trắng sáng đủ kích cỡ có vẻ như là bóng đèn lấp lánh lung linh vì lơ lửng như chẳng được treo móc vào đâu giống như điều con người thường thấy vào đêm hôm khi ngước lên khung trời quang đãng …
Một ảo giác tăng lên đến bất thần tựa hồ như Manet kéo ngược tấm thảm dưới chân người quan sát với một vận tốc chóng mặt. Hình như người quan sát không đứng ở đâu, kể cả trước quầy rượu. Khoảng trống cả phía trên và dưới “ bức tranh ” khiến cho cái biển người được phản chiếu cũng lửng lơ như đôi chân được cắt rời từ một nữ diễn viên nhào lộn đang đong đưa ở góc trên bên trái của bức tranh làm cho toàn bộ những gì trong tranh đều không khối lượng. Phía sau cô gái Giao hàng trong quầy là cả một thiên hà bát ngát .

Một nghệ thuật phối cảnh khó mà tưởng tượng… nếu không được hỗ trợ của Plato về một nghệ thuật nhất thiết phải bao gồm thời gian chuyển động, bên cạnh không gian bất động: giữa tưởng tượng và thực tại chỉ tồn tại một sự khác biệt không đáng có, cái gì mà con người ta tưởng tượng ra một cách hợp lý, thì sớm muộn gì cũng trở nên có thể. Năm 1971, khoa học về các thiên thể khám phá ra một lỗ đen thực sự sau khi đã tưởng tượng ra nó. Hiện thực sở dĩ khác nhau vì chúng giống nhau đến nỗi Leonardo ngoại suy từ sóng nước: sóng âm cũng “như một hòn đá ném xuống nước trở thành tâm điểm của vô số vòng tròn, âm thanh cũng lan tỏa thành các vòng tròn như vậy trong không khí”.

Manet bằng việc xoay đảo điểm tụ và thách thức tính thẳng đứng của các đường vuông góc bằng việc uốn cong đường chân trời trước khi vật lý học giải thích được khái niệm “không-thời gian cong” năm mươi năm, đã làm cho người xem tranh thật sự bối rối. Rất ngạo mạn, Manet trình bày đường vuông góc thẳng đứng thành vặn vẹo và một đường chân trời cong cớn, có vẻ hơi chảnh qua tấm lưng của cô phục vụ được phản chiếu chệch về bên phải như đang nói chuyện với một người bạn hàng nào đó rất quen (!). Nếu chọn góc quan sát chệch một chút, từ bên phải, thì cô gái như cố thu hút sự “lả lơi” của ông khách, điều vẫn thường thấy trong các tửu quán: còn cô bán rượu anh còn say sưa… Trong khi đó, rõ ràng là tại cảnh chính phía trước cô gái hoàn toàn biểu hiện một tư thế đoan trang của phẩm hạnh không thể xem thường… Thế nhưng chúng ta lại hoàn toàn không thể thấy được một cách thật sự hình ảnh cô gái như một pho tượng Venus nếu như ông khách, lão bạn hàng đáng ghét kia đứng chắn trước mặt cô, khiến ta không nỡ dằn lòng mà không lỗ mãng một chút khuỷu tay hích nhẹ cùng một thông điệp với gã: hãy biến đi! “Tôi không muốn nhìn thấy ông, ông bạn !” Vậy là từ góc nhìn này ta không khó chịu bởi vị khách của cô gái kia… không có, nhưng khi thay đổi cái góc nhìn khác ghen tuông sẽ thật sự phẫn nộ khi gã “nát rượu” kia đứng chắn trước mặt cô gái thì ít còn làm mù mắt ta trước nhan sắc thì nhiều.

Đúng là ông khách nghịch ngợm và tinh quái. Cái tinh quái của giới đàn ông, mê … rượu, khiến Manet đã phải cầm cọ từ hai góc nhìn khác nhau. Mỗi quang cảnh không hề chứa thông tin ở quang cảnh còn lại kia. Hình như Manet muốn thiết kế xây dựng nên khái niệm về một hiện thực được nhìn thấy từ hai điểm tách biệt trong khoảng trống và thời hạn được tưởng tượng thành những thời gian cách biệt. Tư tưởng nghệ thuật và thẩm mỹ sâu xa như tiên lượng cho Einstein và Bohr về Huygens ( 1678 ) : sự thiết yếu phải phối hợp hai mặt trái chiều của thực tại để tiến tới sự hiểu biết đúng đắn về nó .
— — — — — — — — — — —

(*) (**) Leonard Shlain, Nghệ thuật và vật lý, Nxb Tri thức, 2010.

0.000000
0.000000